ΣΕΙΣΜΟΣ:62 ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ

info@champsas.gr

Μετά το φονικό σεισμό της 9ης Ιουλίου 1956, το έργο αποκατάστασης των σεισμοπαθών Θηραίων ανέλαβε η κεντρική Υπηρεσία Οικισμού, με Διευθυντή τον αρχιτέκτονα Αχιλλέα Σπανό και Τμηματάρχη τον αρχιτέκτονα Προκόπη Βασιλειάδη, η οποία ίδρυσε για την επιτόπου οργάνωση της ανοικοδόμησης το Γραφείο Οικισμού Θήρας, με επικεφαλής αρχιτέκτονα τον Κωνσταντίνο Δεκαβάλλα. Για το πρόγραμμα ανοικοδόμησης συνεργάστηκαν οι αρχιτέκτονες Βασίλης Γρηγοριάδης, Σάββας Κονταράτος, Βασίλης Μπογάκος, Νίκος Σαπουντζής και Γεώργιος Ζέρβας, το οποίο χωρίστηκε σε δύο φάσεις.

Στην πρώτη, θα αντιμετωπίζονταν οι πιο επείγουσες από τις μετασεισμικές ανάγκες: η στέγαση των σεισμοπαθών και των ακατάλληλα στεγασμένων, με την επισκευή 500 περίπου κατοικιών και την ανέγερση 750 νέων μονάδων αντισεισμικών κατοικιών, η ανέγερση και επισκευή σχολικών κτηρίων και παιδικών σταθμών και η επισκευή των εκκλησιών. Στη δεύτερη φάση, θα αντιμετωπίζονταν τα λιγότερο επιτακτικά έργα αποκατάστασης και τα έργα γενικότερης ωφέλειας: η δημιουργία κοινοτικών κέντρων, η ανέγερση δημόσιων κτηρίων και η διατήρηση και διαμόρφωση σημαντικών κτηρίων και συγκροτημάτων τοπικής αρχιτεκτονικής.

Για την οργανωμένη δόμηση των 11 οικιστικών συγκροτημάτων που θα ακολουθούσε απαλλοτριώθηκαν οι απαραίτητες εκτάσεις. Οι 10 εξ αυτών βρίσκονταν στην επέκταση υφιστάμενων οικισμών ενώ δημιουργήθηκε και ένας νέος οικισμός, το Καμάρι. H στέγαση των σεισμοπαθών θα γινόταν σε προκαθορισμένους τυπικούς πυρήνες κατοικίας, που θα κτίζονταν από τους δικαιούχους, υπό την επίβλεψη της Υπηρεσίας, σε οικόπεδα που θα τους παραχωρούνταν με κλήρωση.

Το πολεοδομικό σχέδιο συνέθεταν δύο τύποι οικοπέδου με εμβαδόν 170τ.μ. (10×17μ. και 8,5×20μ) ενώ, για τις μεταστεγαζόμενες οικογένειες, μελετήθηκαν δύο βασικοί τύποι κατοικίας -η μονόθολος και η δίθολος- με δυνατότητα παραλλαγών και επεκτάσεων στο ισόγειο! Tο κλίμα, η ανάγκη να χρησιμοποιηθούν τοπικά υλικά, όπως η ελαφρόπετρα, και ο σεβασμός για την τοπική αρχιτεκτονική οδήγησαν στη συγκεκριμένη μορφή των δυο τύπων, με την αυλή να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο και στις δυο περιπτώσεις. H θολωτή στέγη αποτέλεσε ορθολογιστική απάντηση στα προβλήματα έλλειψης ξυλείας, ανάγκης οικονομίας σε εισαγόμενα υλικά και ταχύτερης εκτέλεσης.

Στο πλαίσιο της ανοικοδόμησης του νησιού, η ανέγερση νέων διδακτηρίων, όπου υπήρχε ανάγκη στους οικισμούς, αποτέλεσε ξεχωριστό έργο. Tα δημοτικά σχολεία βασίζονταν σε μια τυπική μονάδα με δύο αίθουσες διδασκαλίας, που είχε ειδικά μελετηθεί ώστε να συνδυάζεται εύκολα και κατά ποικίλους τρόπους με άλλες όμοιες μονάδες και με άλλα κτηριακά στοιχεία, προκειμένου να καλυφούν διαφοροποιημένες ανάγκες και η προσαρμογή στις διαφορετικές συνθήκες του εδάφους και κάθε οικοπέδου. Tα σχέδια παρουσιάζουν δύο βασικές παραλλαγές, αφενός μεν το τυπικό διτάξιο σχολείο, όπως υλοποιήθηκε σε τέσσερις οικισμούς του νησιού και αφετέρου το εξατάξιο σχολείο, που χτίστηκε στην πρωτεύουσα του νησιού. Και σε αυτό το έργο, ιδιαίτερη σημασία δόθηκε στην οικονομία της κατασκευής και στις βιοκλιματικές παραμέτρους (στον προσανατολισμό και στον φυσικό αερισμό).

Το σημείο όπου βρισκόταν και το παλαιότερο Μουσείο του 1902, που πλήγηκε από το σεισμό, έχει θέα προς την θάλασσα της καλντέρας τόσο προς τη δύση όσο και προς την ανατολή. Το νέο κτήριο, με το οποίο αντικαταστάθηκε το παλιό, είναι μονώροφο και αναπτύσσεται γύρω από ένα κεντρικό αίθριο , ανοιχτό προς την θέα της καλντέρας ενώ, σε χαμηλότερο επίπεδο και προς την ανατολική πλευρά, βρίσκεται η αποθήκη του Μουσείου. Τα ελάχιστα στενά ανοίγματα στις όψεις του κτηρίου, εμπλουτίζουν την περιήγηση του επισκέπτη με εντυπωσιακά “κάδρα” προς την μοναδική θέα της καλντέρας. Η πτέρυγα προς βορρά του κτηρίου, προσετέθη αργότερα από τις Υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού.

Οι παραδοσιακοί οικισμοί της Σαντορίνης αποτελούν τις μαρτυρίες μιας μοναδικής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Εκφράζουν τις ιστορικές δομές που τους δημιούργησαν, με μέσα απλά και υλικά του τόπου. Οι σεισμοί του Ιουλίου του 1956, που έπληξαν το νησί, υποχρέωσαν σε μετακίνηση πληθυσμού προς τον Πειραιά και την Αθήνα. Η ζωή όμως προχωρά. Η αρχιτεκτονική ομάδα του προγράμματος ανοικοδόμησης αποδίδει, σε ελάχιστο χρόνο, ένα αρχιτεκτονικό έργο παγκόσμιας αναγνώρισης. Ορισμένοι από τους κατοίκους, κάποια στιγμή, επιστρέφουν ενώ, κατά τις τελευταίες δεκαετίες, η Σαντορίνη καθιερώνεται ως κορυφαίος τουριστικός προορισμός σε παγκόσμια κλίμακα. Η τουριστική ζήτηση ενθαρρύνει την οικοδομική δραστηριότητα, τόσο σε νέες κατασκευές όσο και σε ανακατασκευές των υπαρχουσών, με αλλαγή χρήσης χωρίς απαραίτητα και αλλαγή της μορφής. Σε κάθε περίπτωση, τίθεται σήμερα και πάλι το ερώτημα που κλήθηκε να απαντήσει η αρχιτεκτονική ομάδα του προγράμματος ανοικοδόμησης: “Πώς κτίζουμε σήμερα στη Σαντορίνη;”

Θα πρέπει, φερ’ ειπείν, εμείς οι αρχιτέκτονες, και χάριν κάποιας ενδεχόμενης αναγνώρισης, να βρισκόμαστε σε μια διαρκή αναζήτηση της ρηξικέλευτης μορφής; Ή μήπως, αντίθετα, θα πρέπει ο καθένας ξεχωριστά και όλοι μας ως κλάδος να συνταχθούμε, κατόπιν συνενόησης, σε μια κατ’ εξακολούθηση αντιγραφή και επανάληψη κάποιων προσυμφωνημένων μορφών και στερεοτύπων; Και οι δυο εκδοχές, αν τις αναλογιστεί κανείς, ελάχιστα αφορούν ουσιαστικά τη ζωή ή τις τρέχουσες ανάγκες του ανθρώπου -φυσικές και πνευματικές- που καλείται να καλύψει ένα κτήριο. Συνάμα, κρύβουν έναν πιεστικό καταναγκασμό για το δημιουργό, είτε προς την κατεύθυνση μιας αέναης “πλειοδοσίας” είτε προς την κατεύθυνση μιας a priori “συμμόρφωσης”.

Διερωτώμαι συχνά αν είναι μόνο η μορφή -το λευκό χρώμα και κάποιες συγκεκριμένες λεπτομέρειες- ή κάτι βαθύτερο στην αρχιτεκτονική του νησιού, αυτό που σιγκινεί τους επισκέπτες… Αν φερ’ ειπείν, μπορούσαμε να αντικαταστήσουμε για λίγο με το νου, το λευκό ή τη θολωτή απόληξη των περισσότερων παραδοσιακών κατασκευών με κάτι διαφορετικό, αυτό το “άλλο” θα συνέχιζε άραγε να έχει αξία και να έλκει το ενδιαφέρον μας; Εκτιμώ πως ναι, με την προϋπόθεση όμως να διατηρούσαμε μια σειρά πραγμάτων: τον τρόπο έδρασης της κατασκευής στο έδαφος, την κλίμακα όπως αυτή προκύπτει από τη διαπλοκή των όγκων, τις αναλογίες, τη σύνθεση των χώρων στάσης με τους χώρους κίνησης και όλες εκείνες τις παραμέτρους που συνθέτουν την αλήθεια των πραγμάτων και συνήθως “κρύβονται” πίσω από τη μορφή τους.

Ανακαλώντας την περιήγησή μου ανάμεσα στα μισογρεμισμένα σπίτια του προϊστορικού οικισμού του Ακρωτηρίου, οι διαπιστώσεις και τα διδάγματα είναι μάλλον απελευθερωτικά. Με την ατελή τους μορφή, όπως διασώθηκαν τα κτήρια και η πόλη, αφτιασίδωτα και τα δυο, δίνουν την ευκαιρία στον επισκέπτη να συλλογιστεί, σε ένα αρκετά αφαιρετικό επίπεδο, πάνω στη λειτουργία και την πρωτογενή επίδραση που έχει ο χώρος πάνω στον άνθρωπο. Αναλογίζομαι με τι έκπληξη συνειδητοποίησα πόσο κοντά σε εμάς φαίνεται να ζούσαν οι άνθρωποι εκείνοι.. Είχαν λίγο έως πολύ τις ίδιες με εμάς συνήθειες, έχτιζαν τα σπίτια τους και τις πόλεις τους με τον ίδιο σχεδόν τρόπο! Το διακρίνουμε αυτό κινούμενοι στους πολυσύχναστους ή πιο ερημικούς δρόμους τους, στις πλατείες τους, ανάμεσα στους χαμηλούς ή τους ψηλότερους τοίχους των πολυόροφων σπιτιών τους, με τις περισσότερο ή λιγότερο επιμελημένες όψεις, αλλά και στα μαγαζιά τους, που άλλα “βλέπανε” πάνω στον κεντρικό δρόμο και άλλα, πιο “αποτραβηγμένα”, σε κάποιο παράδρομο.

Ίσως το λευκό κι ο θόλος να έχουν ταυτιστεί με την εικόνα της θηραϊκής παράδοσης αλλά εκτιμώ ότι υπάρχουν ουσιαστικότερες και σοβαρότερες παράμετροι, πίσω από την επιδερμίδα της μορφής, που προδιαγράφουν τη μοναδική αρχιτεκτονική του νησιού. Δυστυχώς, στον αντίποδα του έργου της “ομάδας Δεκαβάλλα”, υπάρχουν πρόσφατα παραδείγματα κτισμένου έργου στο νησί που δείχνουν τι μπορεί να συμβεί όταν αυτές οι παράμετροι δεν ληφθούν υπόψιν, παρά μόνο αρκεστεί κανείς στην απλή παράθεση κάποιων παραδοσιακών στοιχείων. Αντίθετα, το αρχιτεκτονικό έργο που απέδωσε η μελετητική ομάδα της ανοικοδόμησης, κινούμενο στις ίδιες αρχές με τον προϊστορικό κτίστη του Ακρωτηρίου ή τον μεταγενέστερο κτίστη της Οίας, είναι διδακτικό εξίσου. Ο ίδιος ο Κ. Δεκαβάλλας γράφει:

* Οι φωτογραφίες που αφορούν το έργο ανοικοδόμησης στης μετασεισμικής Σαντορίνης έχουν ληφθεί από την έκδοση που πραγματοποιήθηκε με την ευκαιρία της αναδρομικής έκθεσης του αρχιτεκτονικού έργου του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα στο Μουσείο Μπενάκη, τον Οκτώβριο 2008, με τίτλο “Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας. Από την μεγάλη κλίμακα στην μικρή”. Οι υπόλοιπες φωτογραφίες έχουν αναζητηθεί στο διαδίκτυο.

Αίσωπος Γ., Γυφτόπουλος Στ., Φίλιππα Κ., Χατζηγιαννούλη Μ. (1992), «Επιστροφή στη Σαντορίνη», Αρχιτεκτονικά Θέματα 26, σ. 42-46.

Bατόπουλος Ν. (2007), «Ώσμωση παλιού και νέου στις αναπλάσεις», Καθημερινή 4 Φεβ. 2007.

Δεκαβάλλας Κ. (2007), «Σεισμός, η πολεοδομική διάσταση και θωράκιση των παραδοσιακών και μη κτηρίων. Η ανοικοδόμηση της Σαντορίνης», Πόλεις της Μεσογείου μετά από σεισμούς, Βόλος, σ. 152-161.

Δεκαβάλλας Κ. (2008)”Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας. Από την μεγάλη κλίμακα στην μικρή”. Μουσείο Μπενάκη

Κονταράτος Σ. (1972), «Μοντέρνα και ανώνυμη αρχιτεκτονική. Μια άλλη άποψη για την ανοικοδόμηση της Σαντορίνης», Αρχιτεκτονικά Θέματα 6, σ. 60-62.

Λάββας Γ. (1972), «Ανώνυμη και μοντέρνα αρχιτεκτονική», στο ίδιο, σ. 49-59.

Μονιούδη-Γαβαλά (1997), Σαντορίνη. Κοινωνία και χώρος, 15ος-20ός αι., Αθήνα.

Φιλιππίδης Δ. (1983), «Σαντορίνη», Ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική, τ. 2, σ. 146-178.

Φιλιππίδης Δ. (2007), «Η εκδίκηση του μοντερνισμού. Αρχιτεκτονική στη Σαντορίνη μετά τους σεισμούς του 1956», Πόλεις της Μεσογείου μετά από σεισμούς, Βόλος, σ. 162-169.