Ο ΑΝΑΣΚΑΦΕΑΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΘΗΡΑΣ ΧΙΛΛΕΡ ΦΟΝ ΓΚΕΡΤΡΙΝΓΚΕΝ
Σημείωση, το φωτογραφικό υλικό σε μεγαλύτερη ανάλυση θα παρατεθεί στο τέλος του αφιερώματος
Στο φιλελληνικό κλίμα που είχε δημιουργήσει ο κορυφαίος Γερμανός σοφός, αλλά και πολλοί προγενέστεροι, διαμορφώθηκε ένα ισχυρό ρεύμα αρχαιοφιλίας στους γερμανόφωνους. Ακόμα και στη μιλιταριστική Πρωσία, το παράδειγμα των Σπαρτιατών και του Λεωνίδα, αποτελούσε ένα ισχυρό ιδεώδες που ευνοούσε τη σπουδή των κλασσικών γραμμάτων.
Σε ένα τέτοιο περιβάλλον γεννήθηκε στις 3 Αυγούστου του 1864 στο Βερολίνο, ο Φρειδερίκος Χίλλερ, γιος Πρώσου αξιωματικού και Βαρόνου του Γκέρτρινγεν. Τα παιδικά του χρόνια τα πέρασε στο οικογενειακό κτήμα Ρέσπεντρορφ στην περιοχή της Σιλεσίας και όταν σε ηλικία 18 ετών, αποφοίτησε από το Γυμνάσιο εκφώνησε στα λατινικά την αποχαιρετιστήρια ομιλία του έχοντας ως θέμα τις Νεφέλες του Αριστοφάνη.
Η ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟΥΣ ΜΕΓΑΛΟΥΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ
«Δύο υπάρξεις τρυφεράς και δι αμοιβαίων αισθημάτων εκτιμήσεως συνδεθεί τους τίτλω και ήθει ευγενείς των γραμμάτων δε και της επιστήμης λάτρας Βαρώνον Φον Χίλλερ και Δωροθέαν Βιλαμόβιτς ήνωσεν ο υμέναιος. Οι Θηραίοι δια τόσων δεσμών ακραιφνούς και αδόλου αγάπης συνδεόμενοι προς τον σοφόν επιστήμονα της Τευτονίας, επί τιμή συμπολίτη αυτών ευγενή Βαρώνον Χίλλερ εύχονται… Προς την αβράν δε και ευγενή κόρην του μεγάλου σοφού Γερμανού Ιερομάντου και την υπέροχον εν αρετή και παιδεία παρθένον της Τευτονίας, στρέφονται τα βλέμματα απάσης της κοινωνίας της Θήρας, πλήρη συμπαθείας και υιικής (sic) στοργής, ως προς κόρην Θηραίαν». ( Βιογραφικά του Χίλλερ- Lois K Nidleberger– Καθηγητής Πολυτεχνείου του Μονάχου. Συλλογικός Τόμος Σαντορίνη Μιχαήλ Δανέζη, Επιμέλεια Εμμανουήλ Λιγνού, Αθήνα 1971).
Η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΧΙΛΛΕΡ ΜΕ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Τα Φηρά, την εποχή του Χίλλερ. Φωτογραφία του ιδίου.
Το πρώτο ταξίδι του Χίλλερ, πραγματοποιήθηκε το 1890 στη Μικρά Ασία όπου συμμετείχε στην ανασκαφή του Αρχαίου Θεάτρου του Μαιάνδρου στην περιοχή της Μαγνησίας, υπό τον Carl Wilhelm Humann (1839-1896). Παράλληλα, με την προτροπή των Βιλαμόβιτς- Μόμσεν είχε εξειδικευθεί στην επιγραφολογία, κάνοντας πολλές δημοσιεύσεις, για να αναδειχθεί τελικά το 1900, καθηγητής του κλάδου στην Ακαδημία επιστημών του Βερολίνου. Όπως αναφέρει ο Nidleberger «… επεφορτίσθη 4 έτη βραδύτερον με την διεύθυνσιν του ειδικώς δι αυτόν ιδρυθέντος τμήματος Ελληνικής Επιγραφολογίας». Επίσης το 1892 είχε εκλεγεί αντεπιστέλλον μέλος του γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου, το 1893 εργάστηκε με τον Μόμσεν , ενώ συνεργαζόμενος με τον Βιλαμόβιτς συνέβαλλε καθοριστικά στο μνημειώδες έργο «Inscriptiones Graecae» (Ελληνικές Επιγραφές).
Αλλά η μεγάλη στιγμή της ζωής του ήρθε τον Μάιο του 1895, όταν έφτασε στη Σαντορίνη με τον εβραϊκής καταγωγής γερμανό Αρχαιολόγο (1863-1939) Alfred Schiff. (Αξίζει να σημειωθεί πως ο Alfred Schiff, ήταν ο εμπνευστής της αφής της ολυμπιακής φλόγας που τελικά πραγματοποίησε για πρώτη φορά ο Κάρλ Ντίεμ το 1936). Ο Χίλλερ και ο Σ(χ)ιφφ, δεν έφτασαν ωστόσο στο νησί για να κάνουν ανασκαφές, αλλά για να μεταγράψουν και να μελετήσουν τις επιγραφές που υπήρχαν στους βράχους της Αρχαίας Θήρας ( Φίλιππου Κατσίπη « Οι ανασκαφές του Βαρώνου Χίλλερ», Συλλογικός Τόμος Σαντορίνη Μιχαήλ Δανέζη, Επιμέλεια Εμμανουήλ Λιγνού, Αθήνα 1971). Όπως αναφέρει ο Κατσίπης, οι επιγραφές παρακίνησαν το ενδιαφέρον του Βαρόνου, που ήθελε να έχει μια πληρέστερη άποψη για την αρχαία πόλη. Έτσι, στις 3 Μαΐου 1896 «το πρώτον έπεσεν η δικέλλα επί της γης της Θηραϊκής, εις αναζήτησιν πολυτίμων μνημείων των αρχαίων χρόνων, εξ ων άπλετον, ως ελπίζομεν φως θέλει χυθεί την ιστορίαν της Ελλάδος». ( δήλωση του Βαρώνου Χίλλερ, αναδημοσιευμένη στην Εφημερίδα Σαντορίνη στις 9 Μαΐου 1956).
Η ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΘΗΡΑΣ
Πολύτιμος συνεργάτης του βαρώνου όμως ήταν και ένας Αρκάς από τα Μαγούλιανα, ο Αγγελής Κοσμόπουλος. «Φορών την εθνική στολήν, την φουστανέλλαν, έχων ευρείαν και πολιάν ήδη γενειάδα και τιμίαν ήμερον και νοήμονα όψη είνε εκ των αρίστων και συμπαθητικοτάτων αντιπροσώπων του αδιαφθόρου σφριγώντος ελληνικού λαού, ολοψύχως αφοσιωμένος εις τα πράγματα και το πρόσωπον του εαυτού κυρίου», γράφει ο Χίλλερ, πλέκοντας ένα θερμότατο και εκτενέστατο εγκώμιο στον Αρκάδα επιστάτη του.
Ο Αγγελής, από τα Μαγούλιανα Αρκαδίας, πιστός συνεργάτης του Χίλλερ.
Ο Βίλσκυ, συμμεριζόταν μεν τον ενθουσιασμό του Χίλλερ, αλλά παρέμενε πραγματιστής και αφοσιωμένος στην επιστήμη του. Έτσι, φρόντισε παράλληλα, να χαράξει το δρόμο που οδηγεί από την ιστορική Μονή του προφήτη Ηλία, στο Μέσα Βουνό. Μόνη του απολαβή γι αυτό το σημαντικό έργο ήταν η ανακήρυξή του, ως επίτιμου δημότη του Δήμου Πύργου Καλλίστης. Μια άλλη σημαντική δουλειά ήταν η φωτογραφική αποτύπωση, όχι μόνο της Ανασκαφής, αλλά και των κυριοτέρων σημείων του νησιού, με αποτέλεσμα το υλικό αυτό να είναι μια πολύτιμη αρχειακή παρακαταθήκη για τη Σαντορίνη και τους ερευνητές του μέλλοντος.
ΖΩΝΤΑΣ ΓΙΑ ΜΗΝΕΣ ΣΕ ΣΚΗΝΕΣ
Στη Σαντορίνη, επέστρεψε τον Αύγουστο του 1899 και συνέχισε το ανασκαφικό του έργο. Παράλληλα, ξεκίνησε και τις πρώτες επιστημονικές δημοσιεύσεις, που είναι θαύματα, μεθοδικότητας και πληρότητας, ενώ παράλληλα έδινε διαλέξεις –κάποιες από αυτές σε άπταιστα ελληνικά- για τις ανακαλύψεις του. Το 1899 είναι σημαδιακή χρονιά, για ένα ακόμα λόγο: ήταν το έτος έκδοσης (στο Βερολίνο) του μνημειώδους έργου «THERA, UNTERSUCHUNGEN, VERMESSUNGHENUNDAUSGRABUNGEN, INDENJAHREN 1895-1898» (ΘΗΡΑ, ΜΕΛΕΤΕΣ, ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ ΣΤΑ ΕΤΗ 1895-99).
Στο εξώφυλλο του βιβλίου, αναφέρεται μεταξύ των συντελεστών και ο καλλιεργημένος τότε Σχολάρχης των Φηρών Εμμανουήλ Βασιλείου, που φαίνεται πως εκτός από τα τυπικά καθήκοντα του επόπτη της Ελληνικής πολιτείας, είχε ενθουσιασθεί με το συνολικό έργο. Η ανασκαφή όμως είχε συνεπάρει και την τοπική κοινωνία, με αποτέλεσμα κάθε Κυριακή, οι κάτοικοι του νησιού να συρρέουν στο χώρο, όπου ο Φον Γκέρτρινγκεν, τους ξεναγούσε στα αρχαία μνημεία. Αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα, είχε γίνει ξακουστό το έργο του Βαρώνου και ένας από τους επιφανείς επισκέπτες, ήταν ο τέως Πρωθυπουργός (και αιώνιος αντίπαλος του Τρικούπη) Θεόδωρος Δηλιγιάννης που έκθαμβος από τα ευρήματα στη δωρική πόλη, αναφώνησε: «η Θήρα, υπήρξεν η θύρα του πολιτισμού».
Αξίζει να σημειωθεί πως ο Χίλλερ, παρ’ ότι καταγόταν από αυστηρή Πρωσική οικογένεια Ευγενών και ως επιστήμονας συναναστρεφόταν τους πνευματικούς ογκόλιθους της εποχής του, στην καθημερινότητα του φαίνεται να ήταν απλός και καλοδιάθετος άνθρωπος. Εκτός από το γεγονός ότι ξεναγούσε προσωπικά τους Θηραίους που κάθε Κυριακή συνέρρεαν στο Μέσα Βουνό για να θαυμάσουν την Αρχαία Πόλη, συμμετείχε και στα πανηγύρια που γίνονταν από τους εργαζόμενους στην Ανασκαφή. Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή του γεύματος που παρέθεσε προς τον Δηλιγιάννη, κάτω από ένα δέντρο στον Ευαγγελισμό. «Κατά το γεύμα παρετέθη και οβελίας κατά τον τρόπον των παλληκαρίων, ήτοι ολόκληρον πρόβατον ωπτημένον δι οβελού παρά βραδείαν πυράν» σημειώνει στο « Αι εν Ελλάδι Ανασκαφαί» και προσθέτει: « Έλληνες δε και Γερμανοί ηρδεύσαμεν αδελφωμένοι τον απεξηραμμένον φάρυγγα δι οπωσούν (σ.σ, κάπως, περίπου) δροσερού μοναχίου (σ.σ. μάλλον από το Μόναχο που φημίζεται για την μπύρα του) ζύθου, ελλείψει πάγου».
Μετά το φαγητό ακολούθησαν τα πειράγματα, με τους συνδαιτυμόνες να ανταλλάσσουν σατιρικά στιχάκια, προσπαθώντας να κάνουν ομοιοκαταληξία ο ένας με το επώνυμο του άλλου. «Τούτο παρά τοις ημετέροις γερμανικοίς ονόμασι δεν ήτο τόσον εύκολον, αλλά επιτέλους κατώρθωσαν να βρουν ομοιοκαταληξία και εις τον Ουίλσκιον (Wilski) και εις εμέ», γράφει ο Χίλλερ και συμπληρώνει: πολύ καταληλλότερος απέβαινεν ένεκα της εαυτού καταλήξεως ο ευφυολόγος καθηγητής Γεώργιος Κωνσταντινίδης, όστις τούτου ένεκα κατέστη ο δίσκος της σκοποβολής δια πολυαρίθμων ευτραπέλων ομοιοκαταληξιών και αποφθεγμάτων, εν οις τα καταλήγοντα εις το κουνουπίδι, δεν ήσαν τα πάντων αστειότατα π.χ . Για να μην ξαναδεί η Σαντορίνη το κουνουπίδι, πίνω εις υγείαν του Κωνσταντινίδη». Όπως εξηγεί, το συγκεκριμένο δίστιχο, είχε βαθύτερο νόημα, καθώς «κουνουπίδι» ονόμαζαν οι ντόπιοι τη στήλη καπνού που έβγαινε από το ηφαίστειο κι έτσι η σκωπτική πρόποση περιείχε την ευχή να μην ξαναζήσει το νησί ηφαιστειακή έκρηξη.
ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΩΝ ΦΗΡΩΝ
Το 1896 ο νεαρός φοιτητής της Νομικής και μετέπειτα πολιτευτής Πέτρος Μαρμαράς, με άρθρο του στην εφημερίδα «Σαντορίνη», μιλούσε για την ανάγκη δημιουργίας ενός Μουσείου. Τον ακολούθησε ο τότε Βουλευτής Βασίλειος Μαρκεζίνης, με άρθρο του στην εφημερίδα «Εστία» και η πρώτη ανταπόκριση ήρθε από το Βαρώνο που δήλωσε (στην ίδια εφημερίδα) πως ο ίδιος προσφέρει Χίλιες δραχμές για το έργο αυτό, καλώντας παράλληλα τους εύπορους Θηραίους να βοηθήσουν «τοιούτον φιλόπατρι και φιλόμουσον σχέδιον». Τότε- σύμφωνα πάντα με τον Κατσίπη- ξέσπασε έριδα μεταξύ των Δήμων Καλλίστης και Φηρών, για το που θα χτιζόταν το Μουσείο. Οι κάτοικοι του Πύργου μάλιστα, προθυμοποιήθηκαν να δώσουν και 500 δραχμές για να χτιστεί στο χωριό τους, καθώς θεωρούσαν ότι το Μέσα Βουνό, βρισκόταν στα γεωγραφικά όρια του δήμου τους.
Ο Χίλλερ, έδρασε και πάλι ενωτικά και έτσι επήλθε συμφωνία, αλλά πάλι το οικονομικό ήταν βραχνάς. Μπορεί ο ίδιος να προσέφερε ακόμα 2.000 δραχμές, το κράτος άλλες 3.000 για την αγορά του οικοπέδου και ο Δήμος Θήρας άλλες 500 δραχμές, όμως το κόστος ήταν μεγάλο. Και τότε, όπως αναφέρει ο ανασκαφέας, βρέθηκε ο από μηχανής θεός. Ήταν ο Ήφαιστος. Όχι όμως ο χωλός θεός και σιδηρουργός του Ολύμπου, αλλά μια ανενεργή εξορυκτική κοινοπραξία, με το ίδιο όνομα, που ωστόσο διέθετε καταθέσεις 9.000 δραχμές στην Εθνική Τράπεζα. Ο τότε Βουλευτής Γάσπαρης Δελένδας, παρακίνησε τους μετόχους να αποδεσμεύουν τα – άτοκα, έτσι κι αλλιώς- κεφάλαια κι έτσι στις 9 Ιουνίου του 1902, οι Μεσαρίτες εργολάβοι Γεώργιος και Σπυρίδων Βαζαίος, παρέδωσαν το Μουσείο που είχε χτιστεί με σχέδια του εργοδηγού Φιοράκη.
«Θηραίοι εξώρυξαν τας αρχαιότητας των προγόνων αυτών εκ της διατηρησάσης αυτάς πατρίδας γης, Θηραίοι δε ωκοδόμησαν το Μουσείον και ο διευθύνας τας ανασκαφάς χάριν της υμετέρας καλοσύνης μετά πλείστης ευχαριστήσεως θεωρεί εαυτόν ως Θηραίον», είπε μεταξύ άλλων στην εκπληκτική του ομιλία, ο Φρειδερίκος Χίλλερ Φον Γκέρτρινγκεν. Αξίζει μάλιστα να τονιστεί, πως εκτός από την πλήρη χρηματοδότηση της ανασκαφής, είχε φροντίσει να αγοράσει και κάποια προϊστορικά αγγεία, προκειμένου να μην πέσουν στα χέρια ξένων «συλλεκτών». Εκτός από αυτά, οι προθήκες εμπλουτίσθηκαν από δωρεές επιφανών Θηραίων , ενώ οι τότε κάτοικοι έδωσαν χαρακτήρα μεγάλης γιορτής στα εγκαίνια του Μουσείου που βρισκόταν δίπλα στη σημερινή Μητρόπολη Θήρας.
ΣΠΟΥΔΑΙΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΕΡΓΟ
Η Αρχαία Θήρα, την εποχή του Γκέρτρινγεν
Εκτός όμως από τη Θήρα, ο Χίλλερ, ασχολήθηκε με τη μελέτη επιγραφών, από άλλα σημεία της Ελλάδας και το 1910 έκανε εκτεταμένη ανασκαφή στην περιοχή «Πετροβούνι» στα Μαγούλιανα Αρκαδίας. Παράλληλα συνέχισε το ερευνητικό συγγραφικό του έργο, συμπληρώνοντας τη μνημειώδη πεντάτομη μελέτη του για τη Θήρα, αλλά και πολλές μελέτες για τις αρχαίες επιγραφές. Υπήρξε όμως και θαυμάσιος ομιλητής και είναι χαρακτηριστική η διάλεξη που έδωσε το 1897 στη Δρέσδη ενώπιον των Γερμανών Φιλολόγων.( « Αρχαϊκός Πολιτισμός της νήσου Θήρας», Μετάφραση Ιερώνυμου Δελένδα, Θήρα 1898). Ένα από τα χαρακτηριστικότερα (λόγω ευρύτερου ενδιαφέροντος) αποσπάσματα, αφορά στο ενδιαφέρον που είχαν προκαλέσει οι ηφαιστειακές εκρήξεις που έγιναν τριάντα χρόνια πριν την ανασκαφή στο Μέσα Βουνό. «Ολίγον χρόνον πρότερον ήδη, εν καταπληκτικώ βάθει, υπό το σύγχρονον έδαφος της λευκής πορσελάνης, ην κατά προτίμησιν μετεχειρίσθησαν μεταξύ άλλων ως εξαίρετον συνδετικόν μέσον προς κατασκευήν της Σουεζείου Διώρυγος ανευρέθησαν τα λείψανα παναρχαίων ανθρωπίνων οικήσεων, μετά αρχαιωτάτων αγγείων και σκευών», ανέφερε στην περίφημη διάλεξή του.
Την εποχή της ανασκαφής η Σαντορίνη διέθετε 13.617 κατοίκους και σύμφωνα με τον ανασκαφέα «εις δε μόνον γενναίος ποιμήν κατοικεί διαρκώς την αρχαίαν ακρόπολιν, κειμένην ήδη εκτός της κυρίας πόλεως, εις μικρόν μετόχι, όπερ έχει οικοδομηθεί εντός αρχαίου Ηρώου». Σε ένα μεγάλο τμήμα της διάλεξης, ο αρχαιολόγος πεδίου, υποχωρεί και δίνει τη θέση του στον διαπρεπή επιγραφολόγο κι εκεί ο Φον Γκέτριρνγκεν βρίσκεται κυριολεκτικά στο στοιχείο του αναλύοντας το νόμημα των επιγραφών, τον τρόπο σχεδίασης των γραμμάτων και το πολιτισμικό-θρησκευτικό υπόβαθρο των αρχαιότερων ελληνικών «γκράφιττι».
Αλλά εκτός από τη θρησκευτική ζωή, οι εγχάρακτες επιγραφές, έδιναν και πολλά στοιχεία για τη νοοτορπία των Αρχαίων Θηραίων. Μια από τις επιγραφές που μελέτησε ο Χίλλερ, αναφέρεται στο θέμα που προβληματίζει ακόμα τους ειδικούς: στον τρόπο αγωγής των νέων και τη φύση της σχέσης τους με τον ενήλικο που είχε αναλάβει τα καθήκοντα του διδασκάλου- μέντορα. Σύμφωνα με την επίμαχη επιγραφή, ο Κρίμων εξυμνείται επειδή ο Σιμίας τον εύφραινε χορεύοντάς του κόνιαλο η κονίσαλο. Το περίφημο λεξικό Liddell & Scott μεταφράζει τον κονίσαλο ως «lascivious dance» (ασελγή, άσεμνο χορό), ενώ αναφέρεται και ως πριαπικός δαίμονας. «Το πράγμα όμως βαίνει έτι περεταίρω», γράφει ο Gaertringen, «Πεντάκις γίνεται χρήσις της λέξεως οίφειν, όπερ κυρίως χαρακτηρίζει την σχέσιν του ανδρός προς την γυναίκα».
«ΙΛΛΑΡΟΣ, ΘΗΡΑΙΟΣ ΚΑΙ ΑΡΚΑΣ»
‘…φίλος και ζηλωτής της σημερινής Ελλάδος και Θηραϊκός και Αρκαδικός Δημότης’.
Η προσφορά του Βαρόνου του Gaertringen, στη χώρα μας, υπήρξε τεράστια και –περιέργως – η Ελλάδα απεδείχθη ευγνώμων. Το 1912 η Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών, τον αναγόρευσε Επίτιμο Διδάκτορα, το Μάιο του 1933 η Ακαδημία Αθηνών τον ανακήρυξε ξένο εταίρο, ενώ ιδιαίτερη χαρά του προξενούσε και ο τίτλος του επίτιμου Δημότη Θήρας. Χαρακτηριστικός είναι ο τρόπος με τον οποίο απαντούσε ο ίδιος στις τιμές που του γίνονταν, αλλά και στον τρόπο με τον οποίο υπέγραφε. «…φίλος και ζηλωτής της σημερινής Ελλάδος και Θηραϊκός και Αρκαδικός Δημότης», γράφει στην επιστολή του προς την Ακαδημία Αθηνών και υπογράφει: « Φρειδερίκος Hiller, Θηραίος και Αρκάς κατά γένεσιν δε Γερμανός και Πρώσσος, ξένον μέλος της Πλατωνικής Ακαδημίας».
Τον τίτλο του Αρκά, έδωσε ο Χίλλερ στον εαυτό του, λόγω των ανασκαφών που έκανε στα Μαγούλιανα της Γορτυνίας. Αλλά σημαντικό ρόλο, είχε ο Αγγελής Κοσμόπουλος από τα Μαγούλιανα, που τον συνόδεψε σε όλες τις ανασκαφικές του προσπάθειες και μάλιστα τον αναφέρει στη μνημειώδη ομιλία που μετέφρασε ο Κρίσπης. « Πας ο εν Αθήναις σχετισθείς μετά της γερμανικής σχολής και των εργασιών αυτής γινώσκει τoύτον τον άνθρωπον», αναφέρει ο Χίλλερ και προσθέτει « Φορών την εθνικήν ελληνικήν στολήν, την φουστανέλλαν, έχων ευρείαν και πολιάν (σ.σ γκρίζα) ήδη γενειάδα και τιμίαν, ‘ήμερον και νοήμονα όψιν είνε εις των αρίστων και συμπαθητικότατων αντιπροσώπων του αδιαφθόρου σφριγώντος ελληνικού λαού, ολοψύχως αφοσιωμένος εις τα πράγματα και το πρόσωπον του εαυτού κυρίου. Κέκτηται απεριόριστον κύρος επί των εαυτού εργατών, ους μεταχειρίζεται δικαίως και μετά σπανίας αμεροληψίας μη επιτρέπων δ αυτοίς αμελείας». (Μάλλον εξ αιτίας του «πολιού» Αγγελή, ο Χίλλερ έκανε ανασκαφές (το 1910) και στο Αργυρόκαστρο, μια περιοχή έξω από τα Μαγούλιανα, όπου αποκάλυψε υπολείμματα του αρχαίου ναού της Μεθυδριάδας, που πρώτος είχε εξερευνήσει ο άγγλος αρχαιολόγος Λήκ).
Όταν λίγους μήνες αργότερα του παραδίδονται τα διάσημα του ακαδημαϊκού του τίτλου, σημειώνει στην ευχαριστήρια επιστολή του: «… πάντοτε θα μείνω φίλος της Ελλάδος, ήτινι επί πεντήκοντα έτη τόσα οφείλω, και θεράπων της ελληνικής φιλολογίας. Διατελώ ο ευπειθέστατος υμών. Φρειδερίκος Hiller, Διδάκτωρ Αθηνών, Θηραίος και Αρκάς εκ Μαγουλιανών». («Ο Χίλλερ και η Ακαδημία Αθηνών», Γεωργίου Βέλτσου τέως Εφόρου της Ακαδημίας Αθηνών, Προέδρου της Αρχαιολογικής Εταιρείας, Συλλογικός Τόμος Σαντορίνη Μιχαήλ Δανέζη, Επιμέλεια Εμμανουήλ Λιγνού, Αθήνα 1971). Αργότερα, ακολουθεί τη συνήθεια εξελληνισμού του ονόματός του, που είχαν εγκαινιάσει σπουδαίοι γερμανοί σοφοί όπως ο Johannes Reuchlin (1455-1522)που υιοθέτησε το Καπνίων, και ο στενός φίλος του Λούθηρου, Philipp Schwarzerd (1497-1560) που έμεινε στην ιστορία ως Μελάγχθων (Παναγιώτης Κανελλόπουλος. «Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος» πέμπτος τόμος, ειδική έκδοση της εφημερίδας «Το Βήμα»). Έτσι σε επιστολή του, με αφορμή την εκατονταετηρίδα του Πανεπιστημίου Αθηνών (ιδρύθηκε το 1838), υπογράφει ως : Φρειδερίκος Ίλλαρος, Θηραίος και Αρκάς, Γερμανός δ’ εκ Βερολίνου».
Η ΠΙΚΡΑΜΕΝΗ ΔΥΣΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ
Δυστυχώς, το τέλος του ήταν βυθισμένο στην πίκρα. Το Νοέμβριο του 1943, το σπίτι του στο Βερολίνο βομβαρδίστηκε και το επιστημονικό του έργο, έγινε στάχτη. Ο ίδιος και η οικογένειά του, εγκατέλειψαν τότε τη γερμανική πρωτεύουσα και κατέφυγαν στο Thurnau της Βαυαρίας, όπου πέθανε στις 25 Οκτωβρίου 1947. Το 1964 με τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τη γέννησή του, η Εταιρεία Κυκλαδικών Μελετών, ανέθεσε στο γλύπτη Φαληρέα να φιλοτεχνήσει μια προτομή του, η οποία τοποθετήθηκε στο νέο Μουσείο των Φηρών (το σχεδίασε ο Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας), που αντικατέστησε το κατεστραμμένο από το σεισμό του 1956, πρώτο οίκημα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Συλλογικός Τόμος Σαντορίνη Μιχαήλ Δανέζη, Αθήνα 1940.
1 a. Συλλογικός Τόμος Σαντορίνη Μιχαήλ Δανέζη, Επιμέλεια Εμμανουήλ Λιγνού, Αθήνα 1971.
2. «THERA, UNTERSUCHUNGEN, VERMESSUNGHENUNDAUSGRABUNGEN, INDENJAHREN 1895-1898» (ΘΗΡΑ, ΜΕΛΕΤΕΣ, ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ ΣΤΑ ΕΤΗ 1895-99) Βερολίνο 1899.
3. («Αι εν Ελλάδι ανασκαφαί : ομιλία Χίλλερου Γαιρετριγγένιου εξελληνισθείσα υπό Μ. Κ. Κρίσπη». Τυπογραφείο Δ.Γ Ευστρατίου. Αθήνα 1901.
4. « Αρχαϊκός Πολιτισμός της νήσου Θήρας», Ανακοίνωσις γενομένη την 30 Σεπτεμβρίου 1897 εν τη εν Δρέσδη 44 Συνελεύσει Γερμανών φιλολόγων και παιδαγωγών» Hiller Von Gaertringen, Μετάφραση Ιερώνυμος Δελένδας , Θήρα 1898 «Τω Δήμω Καλλίστης Χαριστήριον».
5. «Σαντορίνη, πορεία στο χρόνο». Αντώνιος Κονταράτος, εκδόσεις Ηλιότοπος, Σαντορίνη 2007.
6. «Σαντορίνη». Αρτέμης Μητροπίας. Σαντορίνη 1972(;).
7. «Οι Αρχές της Αιγαιακής Προϊστορίας. Οι ανασκαφές στη Θήρα και την Θηρασία τον 19ο αιώνα» Ίρις Τζαχίλη. Έκδοση «Καθημερινή» Αθήνα 2006.
8. «Santorini, Volcano-Natural History- Mythology». Walter L. Friedrich. Aarhus university press. AARHUS 2009.
