Ο ΘΗΡΑΪΚΟΣ ΤΡΟΥΛΛΟΣ.

ΟΡΙΣΜΕΝΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΟΝ ΕΟΡΤΑΖΟΝΤΑ ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΑΚΟ ΝΑΟ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΠΑΝΤΩΝ ΜΕΣΑΡΙΑΣ

του Δημήτρη Χάμψα, αρχιτέκτονα μηχανικού

info@champsas.gr

“Στην περιτοιχισμένη αυλή του κοιμητηρίου της Μεσαριάς, εν μέσω των μνημάτων, δεσπόζει ο ναός των Αγίων Πάντων. Τυπολογικά ανήκει σε μια μάλλον εκφυλισμένη εκδοχή του “εγγεγραμμένου σταυροειδούς” ναού, αποκλίνοντας περισσότερο προς τη “μονόκλιτη βασιλική μετά τρούλλου”. Παρότι στο διάκοσμο του ναού παρατηρεί κανείς συνονθύλευμα μορφών, ο ναός παραμένει απλός, απέριττος και επιβλητικός, σύμφωνα με το πνεύμα και τις αρχές της θηραϊκής ναοδομίας. Για τη χρονολόγηση του ναού, τα μόνα προσφερόμενα στοιχεία είναι αφενός μεν η παλιότερη από τις αναγραφόμενες στα μνήματα χρονολογίες (του έτους 1867), αφετέρου δε οι χρονολογίες 1862 και 1875 που διαβάζουμε σε ορισμένες από τις πράγματι πολύ αξιόλογες εικόνες, δια χειρός ιερέα Γαβριήλ Νομικού, που κοσμούν το ξυλόγλυπτο τέμπλο.

Περιγραφή του ναού

Κοιμητηριακός ναός Αγ. Πάντων Μεσαριάς. Φωτογραφία Σταύρου Κουταλίδη]

Εσωτερικά, περί το μέσον του ναού σχηματίζεται ορθογώνιος χώρος διαστάσεων 4,50μ.Χ4,75μ., ο οποίος πλαισιώνεται από τέσσερις ημικίονες. Επί των τεσσάρων αυτών ημικιόνων εδράζονται τα τόξα των τυφλών αψιδωμάτων, κατά μήκος του νότιου και βορινού τοίχου, και τα τόξα των εγκάρσιων προς αυτά σφενδόνιων. Τα τόξα και οι κύλινδροι των θόλων είναι ελαφρώς οξυκόρυφοι ενώ τα υπέρθυρα των παραθύρων, εσωτερικά και εξωτερικά, εμφανίζουν ανατολικές μορφολογικές επιδράσεις, όπως συμβαίνει και στο ναό του Θεολόγου Φηρών. Επί των τόξων και δια συνεχών μεταβάσεων, μέσω σκαφοειδών θόλων και προβόλων, εδράζεται ο τρούλλος, με τύμπανο εσωτερικά κυλινδρικό και εξωτερικά οκταγωνικό.

Εξωτερικά, η δυτική όψη, της εισόδου, παραπέμπει στην πρόσοψη του κοιμητηριακού ναού της Επισκοπής Γωνιάς. Το ημισφαίριο του τρούλλου φέρει εξωτερικά ενισχυτικές ταινίες, που όμως λειτουργούν μάλλον διακοσμητικά. Ο ναός γενικά διατηρεί τις συνήθεις βασικές αρχές ως προς τη διάπλαση των όγκων, εκτός από την περιοχή του τρούλλου, όπου η διαφορετική διαμόρφωση της έδρασης και της μετάβασης οδηγεί σε μια κλιμακωτή διαβάθμιση μέχρι το τύμπανο.

Ο τρούλλος και η μοναδικότητα του ναού

Ο εξεταζόμενος ναός εμφανίζει πολλές αρετές από συνθετικής και αισθητικής πλευράς, όπως η ορθή διάρθρωση του χώρου, η υποταγή του κλίτους στον τρούλλο, οι άψογες αναλογίες των επιμέρους στοιχείων του και η επιβλητική πλαστικότητα των όγκων του. Μέγιστο ενδιαφέρον ωστόσο παρουσιάζει το στοιχείο του τρούλλου, τόσο από στατικής όσο και από μορφολογικής πλευράς.

Αντί του γνωστού τρόπου μετάβασης από το τετράγωνο της βάσης του τρούλλου στον κύκλο του εσωτερικά κυλινδρικού τυμπάνου -με παρεμβολή των τεσσάρων καμπύλων λοφίων της περιγεγραμμένης περί το τετράγωνο σφαίρας- η μετάβαση εδώ γίνεται με χρήση ιδιότυπων μεταβατικών στοιχείων, δηλαδή σκαφοειδών θόλων και προβόλων. Αυτή η πολύ πρωτότυπη και θαρραλέα μορφή έδρασης προήλθε από το αίτημα στήριξης τρούλλου μικρότερης διαμέτρου από το πλάτος του βασικού ορθογωνίου της κάτοψης του ναού, χωρίς χρήση λοφίων. Έτσι, με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται αφενός μεν να ελαττωθεί η διάμετρος του τρούλλου, από 4,50μ. σε 2,95μ.! Αφετέρου δε, και ως αποτέλεσμα αυτής της μείωσης, τονίζεται περίφημα ο κατακόρυφος άξονας του ναού και διαρθρώνεται πρωτότυπα επιτυχώς ο χώρος. Στατικά, μια τέτοια συνεργασία σκαφών και τοιχωμάτων μπορεί να αποδοθεί μόνο στη μονολιθικότητα που προσφέρουν τα ηφαιστειακά υλικά κατασκευής. Ωστόσο, σε ολόκληρο το νησί, ως λύση απαντάται μοναδικά στο συγκεκριμένο ναό.

Ο θηραϊκός τρούλλος

Κοιμητηριακός ναός Αγ. Πάντων Μεσαριάς. Φωτογραφία Σταύρου Κουταλίδη

Το φυσικό φως λειτουργούσε ανέκαθεν στους χώρους λατρείας ως όχημα προς μια πρόσληψη του θείου στοιχείου. Ειδικότερα η βυζαντινή ναοδομία έκανε συνειδητή και συστηματική διαχείριση του φυσικού φωτός για την ενίσχυση της εντύπωσης του θείου, προκειμένου η λειτουργική πράξη να μπορεί να γίνεται αντιληπτή όχι μόνον δια του λόγου αλλά και δια των αισθήσεων. Μπορούμε λοιπόν να ισχυριστούμε πως η μυστηριώδης ατμόσφαιρα του εσωτερικού ενός βυζαντινού ναού και η κατανυκτική αίσθηση στην οποία υποβάλλεται ο πιστός είναι αποτέλεσμα εξαιρετικά προσεκτικής μελέτης και σχεδιασμού της εισαγωγής του φυσικού φωτός στο εσωτερικό. Ο τρούλλος, στον οποίο πάντοτε εικονογραφείται ο Παντοκράτορας, συνιστά κατά κανόνα τη μοναδική “φωτεινή πηγή” του εσωτερικού χώρου, εμφανίζοντας μια σταθερή λαμπρότητα παράδοξη για την θέση του, εν αντιθέσει με το ημιφώτιστο ή και απολύτως σκοτεινό περιβάλλον. Ένα από τα πλέον αναγνωρίσιμα και χαρακτηριστικά στοιχεία της θηραϊκής εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής, ο τρούλλος χειρίστηκε από τους σαντορινιούς τεχνίτες με τέτοια δεξιότητα, πρωτοτυπία, καλαισθησία και ταυτόχρονα τόλμη ώστε γίνεται πλέον προφανές πως αποτέλεσε ένα από τα κύρια μελήματα της τέχνης τους. Σύνθετα προβλήματα στατικής αλλά και γεωμετρίας επιλύθηκαν με τρόπο ευφυέστατο και ευφάνταστο, ώστε η αρχιτεκτονική διάπλαση των θηραικών τρούλλων θα μπορούσε επάξια να συστήσει ιδιότυπη Σχολή.

* Ο Δημήτρης Χάμψας είναι μέλος του τεχνικού γραφείου ΧΑΜΨΑ ΜΗΧΑΝΙΚΟΙ, με έδρα το Μεγαλοχώρι Σαντορίνης. Μελέτες του με θέμα την κατοικία, τη διακόσμηση εμπορικών και επαγγελματικών χώρων, χώρων εστίασης και φιλοξενίας αλλά και εξειδικευμένες μελέτες αναστήλωσης, επανάχρησης, ανάδειξης παραδοσιακών και διατηρητέων κτηρίων έχουν φιλοξενηθεί σε περιοδικά, εκθέσεις και επιστημονικά συνέδρια”.